verslag 7

En dit is dan verslag 7, We wensen je veel lees en kijkplezier

Zaterdag, 6 februari
Nou, “Soleil Blue” was geen succes. Troep, smerig en twee douches zonder water. Zo Marokkaans hebben we het niet eerder gegeten. In het hotel staat alles open en er is niemand te zien. Hebben we nog niet eens de kans om effe te klagen. Als het beheer van dit soort voorzieningen niet beter geregeld wordt, is de helft van de branche over 10 jaar failliet. En dat verdienen ze nog ook. Ze laten hun erfgoed in elkaar zakken, bouwen wanstaltige blokkendozen en gaan achterover hangen. Geen werk? Ze zitten en hangen en wachten! Zo! Toch nog effe geklaagd!
9.30 uur. We laten de irritatie achter ons en gaan verder met het ontdekken van de mooie dingen van Marokko. Met de N10 langs de Dadèsrivier verder naar het westen.
Vanaf Boumalene is de hele vallei bebouwd. Kleine dorpjes met grote expansiedrift in de rozenvallei. Overal worden de streekproducten aangeprezen en verkocht. We kunnen inschatten wat een rozenfeest het hier is als straks de rozen bloeien. Als ze maar niet vergeten om ze te snoeien, want dat moet nog wel gebeuren.
Verderop, op de hoogvlakte worden enorme olijfboomgaarden aangelegd en verrijzen er nieuwe dorpen. De gerenoveerde N10 is een fantastische racebaan.
Skoura, omgeven door een indrukwekkende palmentuin. Heel toeristisch met het bijhorende gedoe. Kijk, daar ligt de Barrage El Mansour met het water van de Dadès en de Imini. Mooi! Water genoeg voor de Royal Golf. Moeten later maar zien of we hier nog teruggaan. Nu gaan we naar Ouarzazate om te fourageren. We rijden op de stad aan door een fraai geërodeerd landschap dat omlaag loopt naar de rivierbeddingen. Ouarzazate is een behoorlijke stad en onze Trotter adviseert er twee supermarkten. Dimitri en Dadès. Onze probleemartikelen zijn kaas, yoghurt, wijn en broodbeleg. In beide supers sprokkelen we alles weer zo’n beetje bij elkaar. Zo’n beetje, want wat je eigenlijk hebben wilt is er nooit.
Inmiddels hebben we wel besloten om eerst naar de Dra-vallei te gaan. Buiten de stad, als we alle potten, pannen en mandjes achter de rug hebben gaan we met de N9 naar het zuiden. We sjouwen door de Jbel Bou Zeoual, een ruig onherbergzaam berggebied. Veel bochtenwerk. De kleuren zijn prachtig. Oker, groen, zwart, terra. Rond 16.00 uur zijn we in Agdz. We gaan er op camping ”Kasbah Palmeraie”. Er staan zo’n 15 campers. Nederlanders en Duitsers. We vinden een mooi plekje onder de palmbomen. Eens kijken hoe het hier bevalt.
Over het terrein loopt een pad naar “ Kasbah Caid Ali”. De eigenares van de camping, een Française, woont al 20 jaar in de kasbah en verzorgt er rondleidingen. Ze spreekt Duits, Engels en Frans. Wij kunnen er morgen samen met haar gaan kijken.

Zondag, 7 februari
We hebben om 10.00 uur afgesproken met Gaelle. Ze is getrouwd met Ali, de jongste zoon van Caid Aziz. Caid is de titel van een stamhoofd. De kasbah is 350 jaar oud en was altijd eigendom van de familie van de Caid. Hij wordt gerestaureerd met hulp van Duitse studenten in bouwtechniek en architectuur, en vrijwilligers die geïnteresseerd zijn in leembouw. Ze lopen hier werkstages van 3 maanden. Leembouw is een bouwvorm die op het moment in Duitsland erg in de belangstelling staat.
Kasbah’s als deze is de traditionele woonvorm van de Berbers uit deze streek. Gaelle vertelt over de specifieke bouwstijl, over de ingenieuze klimaatbeheersing en vooral over het traditionele familieleven binnen de kasbah. Soms woonden er wel 5 gezinnen onder hetzelfde dak. Ze leefden van de landbouw, de handel, kunst en ambachten. Ze waren volledig zelfvoorzienend. In de kasbah zijn ruimten voor gasten, mannen, vrouwen, kinderen, dieren en opslag. Kinderen slapen tot hun 7e bij de ouders en gaan daarna naar de meiden- c.q. jongenskamer. Dat zijn kleine ruimtes, alleen bedoeld om te slapen. Tot hun 12e spelen ze nog samen in een groter vertrek waar de slaapruimtes omheen liggen. Vanaf hun 12e gaan de jongens naar de mannenvertrekken en de meiden naar de vrouwenvertrekken. Daar gaan ze werken en leren tot ze gaan trouwen. De mannen werken. De vrouwen werken tot ze kinderen krijgen en worden daarna ingedeeld in het huishouden. Tot hun 50e krijgen ze roulerende taken. Ze werken 5 weken en krijgen dan een rustpauze van een week om dingen voor zichzelf te doen. Na hun 50e mogen ze gaan rusten. In de praktijk betekent het dat ze vaak ingeschakeld wordt als kinderoppas als de moeder bezig is met haar taak.
De woonverblijven zijn niet versierd. Versiering kost geld en dat wordt beter besteed aan juwelen. Die behouden hun waarde en kunnen worden gebruikt als appeltje voor de dorst. De versiering in de gastenverblijven is bedoeld om met status te pronken. Het kantoor van de Caid is dan ook het rijkst versierd, want daar komen de meeste gasten.
In de kasbah-woonvorm en inrichting is heel efficiënt rekening gehouden met hitte en koelte, met schaduw en zon. Ze kennen geen airco en geen verwarming.
In Marokko veranderen veel dingen. Het gesloten familieleven wordt steeds meer een open gezinsleven. Daarin blijven meestal de gescheiden mannen- en vrouwendingen in stand. Die worden gezien als waarden en komen vooral voort uit het geloof. Behalve Allah, bestaat er namelijk ook een duivel. En als je die tegenkomt, kan het slecht met je aflopen.
Gaelle met haar gezin woont in het prive gedeelte van de kasbah. Ze genereert inkomsten uit de camping en in de kasbah zijn enkele gastenverblijven.
Sinds de Arabische lente gaat het niet goed met het toerisme. Vooral de Fransen laten het afweten. Vorig jaar hebben de baten maar net de kosten gedekt.
De palmentuin staat droog. Agdz krijgt pas vanaf maart water uit de barrage en de Drãa komt kilometers van hier de bergen uit. Het is veel te droog en te warm. De dadels gaan al bloeien en dat hoort pas in maart te gebeuren. Zonder water drogen ze in en komt er geen bevruchting. De tuin heeft een grondwaterpomp maar die werkt op dure diesel. Het is een dilemma voor haar gezin. De kinderen zijn nu nog op de public school in Agdz. Dat is gratis. Ook de universiteit is gratis maar ze moeten dan naar elders. Als de inkomsten niet verbeteren, kunnen ze dat niet betalen.
Zorgen genoeg voor Gaelle en haar gezin, dat voelen we wel. Neemt niet weg dat wij genieten. 25ᵒ was het vandaag en dat mogen we de hele komende week ook nog verwachten.

Maandag, 8 februari
We blijven nog lekker een dagje hier. Lekker rustige camping, mooi plakje onder de palmen, prachtig weer. Beetje rondkijken in de tuinen en het dorp, beetje lezen, op tijd een natje en een droogje. En het meest ultieme zomergevoel krijg je als tot ’s avonds laat de cicaden zingen. Het gaat goed met ons!
Dinsdag, 9 februari
9.00 uur, stralend weer. We zijn er weer klaar voor. De souk is al open, de markt ingericht, mensen wachten voor hun handel op klanten en Agdz stuift van alle reuring.
We gaan met de N9 door de Drãa-vallei verder naar het zuiden. Al snel voorbij Agdz komt de Drãa uit de bergen en het is al meteen een forse rivier. Wat jammer voor Agdez dat het zo’n stuk hoger ligt.
Bij Tamnougalt steken we over naar de linker oever. Rechts de tuinen, links de bergen, kleine dorpjes aan de weg. Goeie asfalt wordt een slecht wasbord. Een P-weg, we hadden het kunnen weten. Met nog 75 kilometer te gaan gaat dat het niet worden. We zoeken de dichtstbijzijnde oversteek en gaan terug naar de N9. Markt in Tamezmoute! Aan en op de weg. Alles zit vast. Wat een chaos en wat een misbaar kunnen ze maken. En dan komen de dadelverkopers. Op elke kilometer springt er wel een voor de auto. Tizouline, een behoorlijk dorp en nog steeds heeft de rivier flink wat water. En ook de betonnen irrigatiegoten staan vol.
We zijn op zo’n 20 kilometer van Zagora. We gaan toch nog even terug naar de linker oever. Voorbij Tissergate is de P1519 ook onverhard en loopt door de palmentuin van Zagora. Prachtig! Overal water op de graanveldjes onder de palmen, okerkleurige kasbah’s, vrouwen wassen hun kleden in de watergoten, Islamitische begraafplaatsen met de verticale zerkjes, geen toerist te bekennen. Dit zijn de binnenlanden van Marokko.
Het wordt nog even kritisch als we dreigen vast te rijden in een wegopbreking. Daar kunnen ze hier toch ook een potje van bakken. De wegwerkers adviseren hoe we het beste kunnen manoeuvreren en het gaat gelukkig goed. We belanden zonder problemen in Zagora op camping Öasis Palmier”. Kleine camping. Bijna alle plekken zijn bezet. We worden welkom geheten met thee en voor de deur krijgen we een mat en een tafel. Is dat even een ontvangst!
Na vandaag hebben we palmentuinen en irrigatiesystemen genoeg gezien. Morgen kijken we nog even in Zagora en gaan met de N9 terug naar Ahgdz.

Woensdag, 10 februari
Zagora is de provinciehoofdstad en de poort naar de woestijn. Gloednieuwe stad met prachtige bestuursgebouwen en toeristenaccommodaties. Alles is erop gericht om het de toerist naar de zin te maken en iedereen wil van alles met je gaan doen. Zagora is ook het voorzieningencentrum voor de omgeving. Hier aan de rand van de woestijn is de markt, 2x per week , een enorme trekpleister.
We nemen brood mee van de campingbakker, fruit van de markt en gaan met de N9 terug naar het noorden. Er wordt veel aan de weg gerommeld. Dat zorgt voor veel stof en oponthoud.
Om te slapen gaan we nog een nachtje naar Gaelle; een best plekje om te zijn.

Donderdag, 11 februari
We rijden met de N9 door het Jibel Bou Zeoualgebergte. Een prachtig berglandschap met een pas van 1600 meter. Wat is het toch heerlijk weer, niet druk, plekjes zat om even te stoppen. Laten we maar weer een bakske doen. Kijk, wilde meloentjes, groene vogeltjes, de hei die bloeit, wat tokkelen we toch lekker. Wat een vlinders, joh! Het lijken wel zandoogjes.
Ouarzazate. Nog boodschappen nodig? Paprika’s en komkommer, maar geen zin om er de stad voor in te gaan. Daar is al een marktje. Zo werkt dat hier.
Ouarzazate is een stad met pretenties. Restaurants, hotels, groene parken, brede lanen, een echte winkelstraat met dure merken. Alles opgetrokken rond de filmstudio’s van Atlas en Ecla. We laten ze rechts liggen en gaan verder met de N9 die links en rechts wordt geflankeerd met woestijnhandel. Allemaal hetzelfde spul en dezelfde irritante verkopers. Ze rijden zelfs op brommertjes met een mandje negotie rond. Als je ergens stopt staat er zo een bij de bus. We zijn inmiddels bedreven in het negeren. Soms voelt dat best onbeschoft, maar ze zijn zelf ook niet altijd aardig.
Het landschap is hier zo mooi. Dat had de filmindustrie natuurlijk ook in de gaten. We genieten. We vinden de P1506, waarmee we bij Aït Ben Haddou komen. We gaan op camping Zaytoune, een camping met een hoog Marokkogehalte. Het is pas half twee en we gaan proberen om vanmiddag nog naar de ksar te gaan. Dan hoeven we maar een nacht op Zaytoune te staan. Via de camping vragen we een gids. Jamaïl. In het Arabisch betekent dat “mooie man”. Wat ons betreft is hij vooral lang en dun en stoffig. Maakt niet uit: hij spreekt perfect Engels en weet veel over de geschiedenis van het de ksar.
De ksar ligt op de linker oever van de wadi Mellah en heeft vaak als filmlokatie gediend. Binnen de beschermende muren van deze ksar woonden verschillende families van eenzelfde stam in eigen familiehuizen. Het bovenste gedeelte van de ksar is het oudste en stamt uit de 11e eeuw. Toen de ksar te klein werd om alle families te huisvesten werd in de loop van de 13e eeuw het onderste gedeelte bijgebouwd. De ligging van de ksar is vooral strategisch gekozen. Vanaf de heuvel waren vijanden al van verre in beeld. Ze kon goed worden beschermd en verdedigd. De rivier zorgde voor water en de heuvel ligt halfweg op handelsweg voor karavanen van de Sahara naar Marrakech. De naam Aït Ben Haddou is opgebouwd uit elementen. Aït is de naam van de stam. Ben duidt op de Joodse afstemming en Haddou is de familienaam van de bewoners. Ooit woonden er 200 gezinnen binnen de familiehuizen van de ksar, maar na de tweede W.O. zijn de Joden vertrokken en begon het verval. In 1987 heeft de Unesco een herstelplan gemaakt en sindsdien wordt er gerestaureerd en onderhouden wat gerestaureerd is. De herstelde panden zijn nu vooral in gebruik als winkeltje. De 7 families die er nog wonen hebben een chambre d’Hôte of een restaurantje. We kijken binnen bij Mohammed. Hij woont en werkt hier en verbouwt zijn huis. Verbouwen gebeurt volgens de voorschriften van Unesco en het is een heel gedoe van palen en steigers tegen de steile wanden van de heuvel. Mohammed aquarelleert. Voor de kleuren gebruikt hij thee met en zonder suiker, saffraan en kobalt. Hij verwarmt de nog natte aquarel waardoor de suiker karamelliseert. Grappig. We kijken binnen bij twee nomadenjongens die allerlei specifieke producten uit de Sahara verkopen. Kunst- en gebruiksvoorwerpen. Leuke uitleg erbij.
Op de top van de ksar ligt de graanschuur waar nog maar een klein gedeelte van over is. In de graanschuur had elke familie zijn eigen opslagruimte.
Sinds de activiteiten van de Unesco én de filmindustrie trekt de ksar veel toeristen. Op de rechter oever is een nieuw dorp ontstaan. De doorgaande weg is een toeristencircus waar busjes af en aan rijden. De mensen die in het circus werken, wonen in kleine achteraf straatjes. In de winter, als er veel water in de rivier was, konden de toeristen alleen per dromedaris de ksar bereiken. Sinds enkele jaren is er een loopbrug aangelegd door Unesco met donaties van België en Nederland.
Jamaïl wil graag zijn ouders voorstellen en zijn huis laten zien. Hij woont op de rechter oever in een leemhuis. Zijn ouders zijn heel fragiele mensjes, al mummies bijna, zo stoffig en verweerd. Ze zijn aan het eten: zij in de keuken en hij in het mannenvertrek. De zus van Jamaïl maakt thee met amandelen en serveert die in het gastenverblijf. Het gastenverblijf ligt centraal in het huis. De andere vertrekken liggen daar omheen. De tv gaat aan. Het is belangrijk om te laten zien dat je tv hebt. Het is een statussymbool. We zijn verbouwereerd. Dit huis en deze mensen zijn zo vuil en onverzorgd. Ze zien grauw van het stof. Het kan ook bijna niet anders als je in een omgeving woont waar niks verhard is en het altijd stuift. Hoe doen ze dat toch met wassen en plassen. In dat slootje naast de ingang? We durven het niet te vragen. Zo gênant. We kletsen maar wat over koetjes en kalfjes. Jamaïl heeft een eigen kamer die hij trots aan ons laat zien. Hij werkt en slaapt daar. Wij hebben nog nooit zo’n bende gezien! Dit is leven aan de zelfkant. De zus van Jamaïl laat merken dat ze mijn sjaal mooi vindt, dus heeft ze nu een mooie sjaal. Jamaïl staat erop ons thuis te brengen. Hij wil in onze bus kijken. Hij vindt het wat. “En dat is alleen om rond te reizen? En waar is de tv? Geen tv? Oh, dat is minder”!
Wat ons betreft heeft de jongen goed gegidst.

Vrijdag, 12 februari
We hebben heerlijk geslapen op camping Zaytoune. En verder: elektriek functioneert, er zijn warme douches en de wc doorspoelen doe je met een emmer water. Beetje basic allemaal, maar oké.
9.30 uur. We rijden op de N9 door de Hoge Atlas naar Marrakech. Er is geen vuiltje aan de lucht. De weg is goed, het landschap weergaloos mooi. Wat een kleuren! Kleine dorpjes, groene valleien. Tegen de hellingen wordt naaldhout aangeplant. Superlatieven tekort. We gaan met haarspelden de hoogte in naar de pas Tizi n Tichka, 2600 meter. Helaas geen sneeuw dit jaar.
Voorbij de pas wordt de N9 hersteld en verbreed. Hakken zo hele stukken berg weg. Wat een klus. Wel nodig trouwens, maar nu een beetje rommelig voor ons.
Zo’n 50 kilometer voor Marrakech draait de N9 naar het westen. We zijn definitief de bergen uit. Dichter bevolkt hier, meer verkeer en meer stof. Op zoek naar de camping stuurt de tom-tom ons de plantages in. Verdomme! Das altijd foute boel wat de conditie van de weg betreft, maar wel weer aardig om ook hier het ingenieuze gotenstelsel van het bevloeiingssysteem te zien. Elke boom krijgt water en al het water wordt zorgvuldig gekanaliseerd en gestuurd. Een dorp. We worden om de stad heen geleid. Villawijken met grote poorten ervoor. Groene tuinen met bonte bougainvilles. Nu zal deze kloteweg binnenkort wel worden opgeknapt. Tegen een villawijk ligt “Ourika-camp”, zo’n 12 kilometer van Marrakech. Groen, heel veel groen. Geen palmbomen, maar gras en bloemen. Maar eens zien of we hier een lekker plekje kunnen vinden.