verslag 5

Verslag 5
En hier is dan verslag 5. We wensen jullie veel lees- en/of kijkplezier. De foto's bij dit verslag komen morgen.

Zondag, 24 januari
10.00 uur. We hebben geïnformeerd of we met onze bus een tocht kunnen rijden door de Hoge-Atlas. Er is geen sneeuw en het is prachtig weer. Toch wordt het afgeraden vanwege de slechte wegen. Het kan alleen met een 4x4.
Dus gaan we met de N13 verder naar het zuiden, richting Sahara. Rien heeft al gemeld dat hij in geen geval op een kameel kruipt, (met natuurlijk het nodige plastische commentaar over wat er dan allemaal mis kan gaan).
Midelt, een super-moderne stad. Zandkleurig. Veel accommodatie om te overnachten. Veel groen en wat het meest opvalt: Midelt is schoon! We doen boodschappen bij de Acima, een zusje van de Marjana. En buiten de stad gaat het wit en geel en rood van het landschap weer verder. Droge beddingen, een enkel dorp. Een col van 1900 meter. Cederaanplant die nauwelijks gedijt. Groene lagen in het gesteente. Koper? Moeten we opzoeken.
N’azala. Hier heeft de Ziz waarachtig een slootje water. Nu, in de winter zou de bedding toch kolkend vol moeten zijn? Maar meteen zijn er toch weer veldjes met olijven en fruitbomen. De bebouwing wordt hier kasbah-achtig. Dikke lemen muren, kleine ramen. Daar zijn ook de eerste dadelpalmen. Het is hier druk met mensen. Iedereen is ergens mee bezig of ergens naar onderweg. En de rivier meandert een beetje. De kloof wordt smaller, de wanden steiler. De bergen zijn prachtig. Daar is het stuwmeer met kostbaar water. Blauw-groen.
En flats: plompverloren zijn we de bergen uit. Met de N10 worden we om Errachidia geleid en schuiven we de woestijn in. Met de N13 gaan we verder in de richting van Erfoud.
En dan zijn we op camping Tissirt in de oase van Zouala. Tussen de dadelpalmen, klein en schoon. Heerlijk rustig na de prachtige tocht van vandaag.

Maandag, 25 januari
Het was een koude heldere nacht met een volle maan en een ongelooflijke sterrenhemel. We hebben heerlijk geslapen en ik ben gestart met een koude douche. Ali stookt pas om 8.30 uur het water van de boiler warm, tenzij je meldt dat je eerder wilt douchen. Dat hebben we niet gedaan. Een warme douche is hier gewoon geen vanzelfsprekendheid.
10.00 uur. We rijden door het dal van de Ziz naar Erfoud. Overal dadelpalmen en met leem gestucte huizen. De vrouwen dragen een haïk met daarover een zwarte omslagdoek met felgekleurde versieringen.
De eerste zandduinen komen in beeld. Langs de weg schermen van gevlochten palmbladeren. In geval van een zandstorm moeten die de weg vrijhouden. Vandaag geen nood. Het is praktisch windstil. Enorme kasbah-achtige resorts, campings. Aan toeristen-accomodatie is hier geen gebrek.
Erfoud, een voormalige garnizoensstad gesticht door de Fransen, nu een stad vol aanbiedingen voor toeristische excursies. En dan wordt de N13 een stuk slechter en een stuk rustiger. Rissani, een stadje aan het einde van de wereld. Voorbij Rissani ligt de palmentuin van Tafilalet. Het is een oase met 40 ksars en zo’n 700.000 dadelpalmen. Een ksar is een versterkt dorp. Versterking was nodig tegen aanvallen van nomaden uit de woestijn. We rijden over een smal weggetje door de palmentuin en zitten in een mum met 4 berberjongens aan de thee. Ze zijn aan het werk op een graanveldje. Arabische muziek op de mobiel in de berm. De palmen groeien op zware leemachtige grond die door een irrigatiesysteem vochtig wordt gehouden. Onder de palmen wordt graan of groente gekweekt. Het is moeilijke grond om te bewerken. De jongens spreken alleen Arabisch. We begrijpen dat er een loonwerker met een trekker wordt ingehuurd om te ploegen en verder is het ezel- en handwerk. Ze wonen in een ksar. We zouden graag met de jongens praten over hoe het is om hier te wonen en te werken en hoe dat te combineren is met school. Jammer, dat lukt niet. Een groot deel van de palmentuin ziet er slecht uit door aanhoudende droogte en een parasiet die de bomen belaagd. Al in Rissani en vooral ook hier in de dorpen dragen de vrouwen zwarte kleding. Met de omslagdoek bedekken ze het gezicht en altijd draaien ze het hoofd weg.
We rijden terug naar Erfoud. We rijden wat zoekend rond. We hebben nog brood nodig en er zijn al veel winkels gesloten. Er stopt een 4x4 en in zuiver Crooswijk’s wil Saida weten of ze kan helpen. Haar vriend blijkt de beheerder van camping “Chez Carla”. Hij rijdt ons voor naar de markt en nodigt ons uit op de thee. Brood zat op de markt en vliegen nog meer. Hier nemen we maar geen brood mee. De markt ligt aan de rand van het dorp aan een goede weg. We gaan eens kijken waar die heen gaat. We passeren een heleboel fossielengedoe. Afgravingen, maar vooral handel. Een begraafplaats. Vanaf de weg lijkt het een rommeltje, maar dat is het niet. Keurige graven, bedekt met leem en versierd met kiezelstenen. Kleine stenen bordjes met informatie over de overledene.
We gaan terug naar onze camping in Zouala. Bij “Chez Carla”worden we opgewacht door de beheerder. De Rotterdamse is nergens te zien. De thee wordt ingeschonken en dan is de bedoeling snel duidelijk. Een aanbod om met zijn 4x4 naar Erg Chebbi (de zandduinen vooraan in de Sahara) te gaan. Hij heeft een interessant programma: 2800 dirham, zo’n €280!! Binnen 3 minuten daalt de prijs €100,-. We moeten dan wel zelf voor de lunch zorgen. We kunnen slecht dealen met dit soort praktijken. Voor vriendelijke mensen moet je hier altijd op je hoede zijn. Ze zijn alleen maar vriendelijk als jij de hoofdprijs betaalt en als je dat niet wilt is de vriendelijkheid over. En sommige kinderen leren dat al zo gauw ze kunnen lopen.

Dinsdag, 26 januari
Vandaag gaan we voor een wandeling door de oase Zouala. Zouala is de oase waarin onze camping Tissirt ligt in het dal het dal van de Ziz. Het broodprobleem is opgelost. De vrouw van Ali bakt elke dag en ze bakt voor ons een paar broodjes mee. Ali heeft een wandelroutje getekend waarlangs we goed kunnen zien hoe het bevloeiingssysteem in de oase werkt. Langs de Ziz liggen de tuinen. De familiehuizen staan aan de rand van de tuinen aan een zandpad. Waar het dal wat ruimer is liggen enkele ksars. De bewoners zijn Berbers.
Het is prachtig weer en langs het pad zijn mensen in de weer. Ze malen veevoer, ze drogen dadels, ze persen olie, ze werken in hun bedrijfje of op het land. Iedereen groet met een mondje Frans en wij groeten met een mondje Arabisch. Een jonge vrouw groet ons terug in het Engels waarop wij verwonderd reageren: “Engels hier”? We raken aan de praat en in een mum zitten we aan de thee bij Rkiya, Fatiha en Rabha, drie Marokkaanse meiden. Ze hebben vakantie en het rijk alleen. Hun moeder is een dagje naar Erfoud. Rkiya studeert sociale wetenschappen in Marrakech. Fatiha en Rabha studeerden Arabisch. Fatiha heeft haar masters. Ze wilde graag een baan als docent maar vond daarin geen werk. Ze geeft nu Arabisch op een privat school aan jonge kinderen. Ook Rabha kon geen werk krijgen en doet nu een vervolgopleiding linguïstiek.
De meiden vinden het een buitenkans om weer eens Engels te spreken. Ze spreken het nooit en moeten vaak naar woorden zoeken. Met elkaar spreken ze altijd Berbers. Ze vertellen over hun familie. Moeder was de derde vrouw van hun vader. Hij was veel ouder dan zij en is al jaren dood. Er zijn 7 kinderen, 6 meiden en 1 jongen. Ze hebben allemaal gestudeerd. Tijdens hun studie woonden ze bij familie en kwamen alleen in de vakanties thuis. Ze vertellen over hun leven binnen de familie en over hun leven in de ksar. We zien alleen de gang waar we binnenkomen en de zitkamer. De gang is donker. De zitkamer is hoog en heeft een plafond van bamboe. Er zijn twee kleine raampjes. Er komt bijna geen licht binnen, want de straatjes in de ksar zijn zo smal dat er geen zon in valt. Langs drie muren zijn zitbanken met kussens en er is een ronde salontafel. Tegen de vierde muur staat een tv-kast met tv. Er zijn geen versieringen en er zijn geen boeken. Er is geen verwarming. In de winter is het koud, maar dan doe je gewoon een laagje extra aan. In de zomer is het behaaglijk koel. De meiden dragen in huis een warm huispak en een hoofddoek. Als ze de deur uitgaan dragen ze een traditionele omslagdoek. Op school dragen ze westerse kleding met een hoofddoek. Ze willen liever niet op de foto. Boodschappen doen ze op de souk. Ze komen nooit in een supermarkt.
De meiden vinden dat we ook maar met hen moeten lunchen. Rkiya en Rabha gaan ermee in de weer. Fatiha vertelt over haar opleiding en haar stages. Ze heeft veel foto’s op haar laptop. We stellen voor om in te loggen op onze site, maar dat lukt niet. Internetverbinding is in Zouala een probleem.
We eten couscous en een tajine met een salade. Heerlijk. Traditioneel gebakken brood wordt gebruikt als schepje en iedereen eet van dezelfde schaal. Rkiya legt uit hoe je een tajine opbouwt en wat je er zoal in kunt doen. Volgens haar gaat het altijd goed, behalve als je te snel wilt. In Sprang staat al een jaar een ongebruikte tajine in huis. Als we terug zijn ga ik die toch echt proberen.
De meiden verzekeren ons dat we ons niet bezwaard moeten voelen door alle gastvrijheid: “Het is Marokkaans”. Ongetwijfeld, maar wij vinden het heel bijzonder. We zien ons in Sprang nog niet een stel wildvreemde vogels van straat plukken en die de hele dag gaan verwennen. Terug op de camping bedenk ik dat we in Portugal een tafelkleed hebben gekocht. Dat zou op hun tafel mooi staan in plaats van het plastic kleed wat er nu op ligt. Met het kleed lopen we terug naar de ksar. Nu voelen de meiden zich bezwaard en wij leggen uit dat “een kadootje geven” Nederlands is.
We hebben weinig gezien van het bevloeiingssysteem van de oase, maar we vonden deze ontmoeting met Rkiya, Fatiha en Rabha een bijzondere ervaring.

Woensdag, 27 januari
9.30 uur. We vertrekken naar Merzouga. Het is bewolkt en de zon is er nog niet. Marokko zit vandaag diep in de djellaba. Tis fris!
Afgelopen maandag hebben we deze weg al gereden tot ErRissani. Merzouga ligt 40 kilometer verder de Sahara in. We weten dat het toeristisch is, maar de Erg Chebbiduinen moeten bijzonder zijn, dus gaan we het zien.
De N13 voorbij ErRissani loopt tot aan de Algerijnse grenspost en rijdt prima. Vanaf het teerpad lopen onverharde wegen de woestijn in naar ksars, kasbah’s, resorts, campings…
Vrachtwagens veroorzaken stofwolken als een zandstorm.
En dan zijn daar de duinen van Erg Chebbi, een rij zandduinen van zo’n 30 kilometer. Prachtig! Maar wat een toeristencircus! We overnachten op “Ocean des Dunes”, aanbevolen door Ali van camping Tissir, familie van Ibrahim de beheerder van “Ocean des Dunes”. Broekzak / vestzak! De camping is al behoorlijk vol. De Franse campingclub die we al in Fès tegenkwamen is nu hier neergestreken. En dat moet allemaal toe met 40 ampère, 2 douches en twee toiletten voor de hele camping.
Vanaf de camping stap je zo de Sahara in waar je quads, brommertjes, fietsen, 4x4 en vooral dromedarissen kunt huren voor een experience in de woestijn.
Wij doen het gewoon te voet, samen met zo’n duizend vliegen. Duintje op, duintje af. Een stevige wandeling. De zon verrast ons en dan wordt het ook nog pittig warm. In Merzouga is verder weinig te beleven. Het is een palmentuin die bevloeid wordt door een deels ondergronds (foggata’s) en deels bovengronds (khettarra’s) systeem van kanalen. De watertoevoer wordt geregeld met schuiven en dammen.
Terug op de camping zijn we toe aan douchen. Een boiler van 40 liter is de warmwatervoorziening. Geadviseerd wordt zuinig te zijn met water. Vast bedacht door een slimmerd met humor.
Het pak kan weer in de was. We moeten toch ook weer eens op zoek naar een wasmachine.

Donderdag, 28 januari
Dat was Erg Chebbi met een koude nacht en een prachtige sterrenhemel. Jammer dat er zoveel stuk gemaakt wordt met quads en 4x4 die de woestijn omploegen. Maar dat tij is blijkbaar niet meer te keren.
We rijden terug naar Rissani. Volgens onze gidsen is daar vandaag een grote markt. Daar gaan we kijken. Elke markt is altijd weer anders omdat de mensen de sfeer en de kleur bepalen. En ook nu is het weer een prachtig schouwspel. Het is druk. Vanuit de verre omgeving komen mensen naar hier om te kopen en te verkopen. Vooral Berbers, veelal donkere mensen nog in traditionele kleding. Maar ook de toeristenbranche doet hier zijn inkopen. Je herkent ze aan de 4x4 met de naam van de accommodatie. Jongetjes met handkarren sjouwen rond met de spullen. Halen op en leveren af. Ze verdienen een paar dirham, maar gaan dus niet naar school.
Er worden hier ook beesten verhandeld. Ezels, koeien en vooral schapen en geiten. Leuk hoor, maar met ons schone pak hadden we beter een dagje gewacht.
Voor we teruggaan naar camping Tissirt doen we boodschappen bij de Acima in Er Rachidia. Morgen vertrekken we uit deze hoek van Marokko via de “route des Kasbahs” richting Marrakech.

Vrijdag, 29 januari
10.00 uur. We rijden weg van camping Tissirt in Zouala, een heel plezierig campingske. Het is nog fris. Boven het Atlasgebergte moet de nevel nog worden geruimd. Dat gaat helemaal goedkomen, want de zon doet al stevig haar best.
Vanaf vandaag gaan we weer in de richting van de kust en daarmee komen we weer wat meer in de bewoonde wereld. We passeren ErRachidia, een moderne stad met moderne voorzieningen. Van oudsher en nog steeds een garnizoensstad, strategisch gelegen vlak bij de Algerijnse grens.
Met een lange, rechte N10 rijden we door een leeg en dor landschap. Woestijn. Rechts de contouren van het Atlasgebergte. Een enkele waterput, een enkele Ali met zijn geiten. Zo onherbergzaam.
En uit het niets duikt een steile helling een dal in. Daar is een oase. Daar is water: de qued Gheris, een smerig groen slootje. Goulmima, een heuse stad, palmentuinen, groente veldjes. Alles op een paar vierkante kilometers. En vanaf hier lijkt de wereld weer wat leefbaarder te worden. Bebouwing en veldjes volgen de rivier. Soms aan de weg, soms ver van de weg vandaan. Tinejdad, een langgerekt dorp langs de N10, het enige teerpad in de verre omgeving. Zijstraatjes niet langer dan 100 meter duiken zo het zand in. Weer een dorp. Het heeft nog geen naam, zo nieuw is het.
Tinerhir, aan het begin van de Todrhakloof. Ook hier heerst een enorme bouwkoorts. Langs de Todrha gaan we op zoek naar camping “Le Soleil”. Palmentuinen en groene veldjes langs de rivier. Kasbah’s tegen de rotswanden in dezelfde kleur. Ondanks de nieuwbouwexplosie zijn sommige van de oude kasbah’s nog steeds bewoond. Prachtig landschap met prachtige vergezichten. En bij een plekje waar je kunt stoppen altijd weer gastjes die zeuren om geld. Wat is dat toch een irritante plaag hier in Marokko.
De camping ligt 8 kilometer de kloof in, op een hoogte van 1500 meter. Mooie rustige camping. We hebben een mooie tocht gereden. Het is genoeg voor vandaag. We zoeken een mooi plekje onder een peperboom en zitten nog lekker effe in het zonnetje. Er zijn op deze camping twee werkende wasmachines. Dat wordt morgen een wasdag.

Zaterdag, 30 januari
We zagen dat een wasje op 60ᵒ hier drie uur draait dus staan we vroeg op en zorgen dat we op tijd zijn voor een wasmachine. Die draait de komende drie uur. Ondertussen gaan wij naar Tinerhir. Er groeit bij mij een enorme koortslip en mijn zovirax is op. Beneden is een ziekenhuis en daar zijn altijd een stuk of wat farmaciën in de buurt. En de eerste de beste heeft zovirax in huis. Mooi.
Kijk in de Todrha is het ook wasdag. Op een rijtje, zittend op een steen. Kletst natuurlijk wel lekker zo. Tja, op de camping duurt het wel lang, maar gaat het toch een stuk gemakkelijker. Aan de overkant zitten rijen mannen op een terras thee te leuteren. Dat kletst blijkbaar ook lekker.
De Duitse meiden van bij ons naast, informeren of het nog lang gaat duren met onze was. Ze willen ook. Rien gaat maar weer eens kijken. De meiden komen al jaren in Marokko. Al kletsend attenderen ze op een interessant museum in de buurt en krijg ik van hen een “roos van Jericho”. Je plukt ze droog en als je ze twee dagen op water zet gebeurt er een wondertje. We zijn heel benieuwd.

Zondag, 31 januari
Het is prachtig weer, maar om te zeggen dat wij deze prachtige dag vieren is veel gezegd. Rien is in de weer met een kapotte band. Met iemand van de camping gaat hij naar Tinerhir. Daar wordt de band gemaakt.
En ik zit hier een beetje grieperig te wezen. Spierpijn, keelpijn en een héél dikke koortslip. Allemaal niet fijn. Onder de peperboom vond ik het te rillerig en nu staan we op een plekje in de zon.
Inch Allah zijn we morgen weer op orde en kunnen we verder met genieten.